Bosbaden: een korte gids

Shinrin-yoku heet het in het Japans – bosbaden. Een bad is er niet voor nodig, wel een bos. Het is ons zenuwstelsel dat tijdens een bosbad in “bad” gaat. De prikkels van het bos spoelen over ons heen, en de spanning vloeit weg, de bosbodem in. Voor een bosbad is verder niks nodig, behalve dus een bos, en een zenuwstelsel. Maar toch vind niet iedereen, overprikkeld en overspannen als velen zijn, het even makkelijk om een bosbad te nemen. Daarom deze korte gids, voor mensen die het eigenlijk gewoon te lastig vinden om diep weg te zinken in de ontspanning die het bos biedt.

Ergens vind ik het wat gek om uit te leggen hoe dat moet, bosbaden. En ik heb zelfs de neiging het enigszins belachelijk te willen maken. “Hoe kan iemand nou niet weten hoe je van het bos kunt genieten?” Maar als ik eerlijk ben heb ik er zelf ook wel eens moeite mee, vooral als ik het in een periode erg druk heb gehad en me erg druk aan het maken ben over van alles en nog wat. Met zulke strak afgestemde zenuwen is de traag afwachtende ambiance van zo’n bos (dat me waarschijnlijk geen steek dichter bij mijn kwartaaldoelen zal brengen) nogal wat om me zomaar aan over te geven.

Op zo’n moment is wat houvast wel handig. Bij deze. En hoeft niks te kosten, ook al zijn er tegenwoordig zeer officiëlige bosbad-excursies, begeleid door een geaccrediteerde gids. Dát vind ik eerlijk gezegd wel een beetje overdreven. We hebben het hier over iets dat je aan een kind uit kunt leggen, ook al hóéf je het, als het goed is, júíst níét uit te leggen aan een kind; die weten prima hoe ze van het bos kunnen genieten! Tenminste … Dat is mijn ervaring. Anders wordt het hoog tijd om uw kinderen vaker richting bos te dirigeren, ver weg van die hypnotiserende apparaatjes waar zelfs papa en mama lusteloos en gestrest van worden.

Maar de nu volgende uitleg is niet voor kinderen. Ik ga er vanuit dat dit gelezen wordt door iemand die net als ikzelf volwassen verantwoordelijkheden en volwassen zorgen heeft. En die zorgen zouden we graag eens van ons af laten glijden, ook al vinden we het tegelijkertijd doodeng om echt te ontspannen.

Bosbadmodel Nélia Lamaroso neemt de uitbundige herfsttinten van deze boom diep in zich op. Foto © de auteur, 7 oktober 2022, Norg, Drenthe, .

Bos

Nederland is niet het makkelijkste land om te bosbaden, want, zoals tijdens de COVID-19 crisis bleek, er is anno 2022 eigenlijk te weinig bos voor de hoeveelheid bosbezoekers. En dit “bos” heeft tevens vaak maar een dubieuze natuurwaarde. Veel “bossen” in ons land zijn eigenlijk meer boomplantages, waar de bomen in rijtjes staan en al het dode en kromme hout wordt weggezaagd en afgevoerd. Vroeger was dit nog erger: voordat clubs zoals Kritisch Bosbeheer zich begonnen te bemoeien met het bosbeheer in jaren 70 van de vorige eeuw, waren vrijwel álle bossen meer park dan bos.

Een écht bos herken je aan het dode hout. Daaraan zie je dat de beheerders niet al te overactief beheren en de natuurlijk bos-ecologische processen hun gang laten gaan. Ongeveer de helft van het hout in een gezond bos is dóód hout, dat als voedsel dient voor een complex web van kleine beestjes, schimmels, mossen, bacteriën, en dergelijke, maar ook grotere dieren – vogels, zoals spechten zoekend naar die kleine beestjes of mezen zoekend naar een nestholte. (Staat U er eens bij stil dat nestkasten een soort surrogaat zijn voor de overvloed aan natuurlijke nestholtes in dikke dode en levende bomen in de oerbossen van weleer.)

Één van de nieuwe bosbouwtechnieken die door Stichting Kritisch Bosbeheer in de jaren 70 werd gepionierd is het omtrekken van bomen, om direct tot een diversere en ecologisch rijkere bosstructuur te komen. Foto © de auteur, 14 december 2017.

Als u dan zo’n bos vindt, waarin de bomen lekker rommelig tegen elkaar aanleunen, overhangen met klimplanten, mossen en een enkele epifyt, dan kruipen er hopelijk kleine, kronkelende paadjes door het bos, zodat u niet, zoals in het bos bij Zandvoort, zij aan zij in de rij hoeft te lopen met de andere oppervlakkige bosbezoekers. Nee, zo’n bos is ook niet het meest geschikt voor de verstilling die hoort bij een effectief bosbad. Ik mag het eigenlijk niet zeggen, omdat dit in veel bossen verboden is: verlaat u in zo’n geval voorzichtig de gebaande paden en zoek een rustig plekje.

Als u de gebaande bospaden verlaat, wordt het in de overbelaste NL bossen nóg belangrijker om zo min mogelijk rumoer te veroorzaken, en eventuele honden goed aan te lijnen. De wilde bosbewoners hebben het al zwaar genoeg met de recreatiedruk in de kleine postzegeltjes natuur die er voor ze over zijn gebleven in het versnipperde Nederlandse natuurlandschap. En overweeg, als u regelmatig het bos bezoekt, iets terug te doen waarmee er meer ruimte wordt gecreëerd voor de natuur. Dat kan zo simpel zijn als minder consumeren, waardoor het voor uw consumptiepatroon benodigde landbouwareaal krimpt. Of u kunt een lidmaatschap van een natuurbeschermingsorganisatie (zoals Natuurmonumenten) nemen. Stichting BuyWorld maakt het zelfs mogelijk (en makkelijk) om “een stukje Aarde te kopen en dat deel terug te geven aan de natuur”.

Zelf heb ik het geluk dat ik mede-eigenaar ben van een huisje midden in een weelderig, natuurlijk bos in Drenthe, aan de rand van ons eigen heideveld. Dit vakantiehuisje – door mijn grootouders heel toepasselijk “De Schuilplaats” genoemd – ligt vlakbij het dorp Norg, onder natuurliefhebbers een populaire vakantiebestemming in de kop van Drenthe. Op de momenten dat we dit huisje niet verhuren verblijf ik hier zelf graag, en met het prachtige uitzicht op de hei vanuit de huiskamer beginnen mijn dagelijkse bosbaden al voordat ik een stap buiten heb gezet.

Vanaf het zuid-terras, kan ik bij ons eigen vakantiehuisje in het bos in Norg (Drenthe) genieten van de privé-hei die overgoten wordt door gouden licht. Foto © de auteur, 6 oktober 2022, “De Schuilplaats”, Norg, Drenthe.

Een zucht voor ontspanning

Als uw zenuwen het u niet zomaar toestaan om de blaadjes aan de bomen te zien, de dennennaalden te ruiken, de vogels te hoeren zingen en de insecten te horen zoemen, dan heeft u misschien baat bij een paar simpele ontspanningstechnieken. We hebben als mens grotendeels geen directe controle over ons autonome zenuwstelsel. Als de huisarts ons vertelt dat onze bloeddruk te hoog is, kunnen we die niet zomaar met onze wilskracht naar beneden dwingen (hoewel alleen maar het zíén van de witte jas vaak wél genoeg is om onze bloeddruk omhoog te brengen). Hartslag idem dito. Een autonome lichaamsfunctie waar we echter wel directe controle over hebben is onze ademhaling. Als we ons niet met onze ademhaling bemoeien gaat het vanzelf. Maar als willen kunnen we ons opwindingsniveau (en dus onze hartslag en bloeddruk) via onze ademhalingstechniek besturen.

De meest bekende en wetenschappelijk goed onderzochte en onderbouwde manier om te ontspannen is uiterst simpel en effectief: de fysiologische zucht.

1. Adem diep in.
2. Op het moment dat uw inademing stokt, ademt u een tweede keer in, waardoor uw longen zich nog verder vullen.
3. Adem uit met een zucht.

De fysiologische zucht is maar één van de vele ademhalingstechnieken die kunnen helpen om te ontspannen. Box breathing is bijvoorbeeld ook erg populair, en tummo breathing (bekend als de Wim Hof ademhaling) tegenwoordig waarschijnlijk nog populairder. Dat is iets voor later. Voor uw eerste bosbad, als de ontspanning niet vanzelf komt, hebben we genoeg aan de fysiologische zucht. Daarnaast raad ik u aan om vooral door uw neus (in ieder geval ín) te ademen. Naast de esthetische- en gezondheidsvoordelen die een neusademhaling biedt, zorgt het ademen door uw neus er automatisch voor dat u dieper in uw longen ademt. Diepere ademprikkels prikkelen, in tegenstelling tot oppervlakkige – hoge – ademprikkels, het parasympathische deel van uw zenuwstelsel. Dus: meer rust en ontspanning enkel door uw mond dicht te houden. Bovendien: als u inademt door uw neus, ruikt u het bos tenminste!

Bosbad

Uit de eindeloze keuze aan mogelijkheden om van het bos te genieten zoeken we voor een bosbad vooral naar mens-bos-interacties die ontspannend werken. Voor zover er een doel ís is het de bedoeling dat u oplaadt door uw contact met het bos. Boslucht is gezond. Dat is meer dan mijn mening.  De wetenschappelijk onderstreepte positieve effecten lijken uiteen te lopen van cognitieve verbeteringen tot verbeteringen aan het immuunsysteem. (Zomaar een greep titels uit de wetenschappelijke literatuur: “Phytoncides (wood essential oils) induce human natural killer cell activity”. Of het review-artikel: “Medical empirical research on forest bathing (Shinrin-yoku): a systematic review)”.

Dus u loopt het bos in. Hier begint uw bosbad al. Waar kunt u op letten? Op alles, maar niet alles tegelijk. Ik loop zelf graag op blote voeten en voel dan graag de textuur van de bosbode. Maar het beste begin is waarschijnlijk om een paar keer diep de boslucht op te snuiven. Plak er een zucht achteraan en u heeft er warempel al een fysiologische zucht van gemaakt.

Als u merkt dat uw aandacht zich naar de binnenkant van uw schedel (en de zorgen die zich daarin bevinden) afdwaalt, verplaatst u dan rustig weer uw aandacht naar één van de vele natuurlijke geluid, vormen, kleuren of geuren die uw omgeving rijk is. Dit kan het ruizen zijn van de wind door de bomen, het geroffel van een specht of de geur van dennennaalden. Wat erg goed werkt om uw gedachten los te maken is om uw visuele focus los te laten. Drukke, stressige gedachtes gaan vaak gepaard met een blik die strak voor ons op het pad gericht is zonder écht te kijken. Om dit patroon te doorbreken kunt u opzettelijk om u heen kijken, het bos in, en u zult merken dat zolang uw ogen bewegen er geen ruimte is voor gedachtes in uw hoofd, laat staan voor repetitieve, vastgelopen gedachtepatronen.

Pak eens een takje vast. Voel aan een blaadje. Onderzoek de strooisellaag. Ruik aan een kamperfoelie-bloem of een bloeiende klimop. Ziet u al die insecten om de klimopbloemen heen darren. Hoort u het gezoem? Heeft u wel eens vochtig mos onder u blote voeten gevoeld? Of vind u dat wat te hippie-achtig? Met uw handen erin drukken dan? Wist u dat elke paddenstoelensoort zijn eigen geur heeft?

De geur van deze kamperfoelie vult me altijd direct met een weldadig geluksgevoel. Foto © de auteur, 23 juni 2017, “De Schuilplaats”, Norg, Drenthe.

Zo valt er eindeloos veel te ontdekken in het bos, zonder dat u iets op naam hoeft te brengen, te categoriseren of te begrijpen. Dit noemden ze bij de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) “natuurbeleving”. Zelf heb ik nooit bij de NJN gezeten, maar iedereen die ik ken die als jongere wel lid is geweest van de NJN blikt met veel vreugde terug naar hun NJN-tijd. Misschien iets voor uw kinderen?

Opnieuw nieuwsgierig worden

Soms leidt “natuurbeleving” tot het ontwaken van een intellectuele nieuwsgierigheid naar de vele soorten organismen en de onderlinge ecologische interacties waarmee ze het bos vormen. Daarom hebben we in ons eigen vakantiehuis in Norg altijd een ruime selectie aan soortenboeken staan, alsook wat ecologische literatuur. Er zijn trouwens talloze groepjes, verenigingen en stichtingen waarbij je je als natuurliefhebber kunt aansluiten om samen de Nederlandse natuur in te trekken en daar van elkaars kennis te profiteren. Uiteindelijk kan al deze kennis weer zorgen voor meer verdieping tijdens uw bosbaden. Maar vergeet, als u eenmaal weet dat het geluid waar u naar luistert de lokroep van een pimpelmees is, niet ook aandacht te houden voor de schoonheid van dit geluid. U bent meer dan een scherp intellect. Ik hoop dat de gedachteloze, zachte kracht van het bos u daar nog vaak aan mag herinneren.

Een leuke manier om met extra aandacht naar organismen in het bos te kijken is door de lens van een camera. En later kunt u de soort dan des te makkelijker opzoeken in een soortenboek. In dit geval verklap ik alvast de soort waar bosbadmodel Nélia Lamaroso naar kijkt: het is de vliegenzwam (Amanita muscaria). Foto © de auteur, 7 oktober 2022, “De Schuilplaats”, Norg, Drenthe.